11- Boyların İsyanı
Gök-Türk Devleti'ne karşı isyan hareketine kalkışan boylardan Çiklerin
Kem-İrtiş arasında, Azların Isık Gölünün batısında 709 yılında
itaat altına alındığı Bilge Kagan kitabesinden anlaşılmaktadı [132].
Bu sırada Gök-Türk ordusunu Bilge Şad idare etmişti.
Aynı sıralarda Çin'in imparator değişikliğine sahne olduğunu görüyoruz.
Chung Tsung ölünce, Juei Tsung onun yerine tahta geçti.
Bu imparatorun tahta geçişinin ilk yılında Kapgan,
tekrar Çin'e elçi göndererek evlilik yoluyla müttefik olmak istedi (711 başları).
Fakat, bu defa bir Çin prensesini hatun olarak almak istiyordu.
Kapgan'ın teklifi Çin sarayında müzakere edildi.
Neticede Sung bölgesi prensi Ch'eng-ch'i'nin kızına Chin-shan (Altın Dağı-Altay)
prensesi unvanı verilerek Gök-Türklere gönderilmesine karar verildi.
Evlilik teklifinin kabul edilmesinden memnun olan Kapgan,
oğullarından Yang-wo-chih Tegin'i ikamet etmek üzere Çin sarayına gönderdi.
Bu Tegin, Çin sarayına vardığında kendisine yüksek generallik rütbelerinden
biri tevcih edildi [133].
Artık Çin'e karşı yumuşak bir politika izlemeye başladığını gördüğümüz Kapgan'ın
Çin'e karşı tavır değişikliğinin sebebi hiç şüphesiz
aşağıda bahsedeceğimiz üzere ülkesinde sık sık isyanların çıkması idi.
''Altay Dağı (Chin-shan)'' prensesinin Gök-Türk ülkesine gönderilme işinde
refakatçi olarak Ho Feng-yao tayin edildi.
Gelini götüren heyet, Gök-Türk topraklarına girdiğinde Kagan da onları karşılamak için
bir elçilik heyeti göndermişti.
İki heyet yolda karşılaştıklarında, Gök-Türk heyetinin başkanı,
Ho Feng-yao'ya prensesin T'ang hanedanına mensup olmayışından dolayı kızdı.
Daha sonra Ho Feng-yao ve yanındakiler, Kapgan'ın bulunduğu yere ulaştılar.
Hediyelerin çok sayıda oluşu,
elçilerin iyi reverans yapışlarını gören Kapgan, prensesin gerçek olmayışına aldırmadı.
Üstelik Çin ile iyi münasebet tesis etmeyi de kabul etti [134].
Aslında Kapgan'ın yumuşamasının en büyük sebebi
hiç şüphesiz o sıralarda Bayırku ve Türgiş isyanlarının çıkması,
dolayısıyla devletin içerde çok zor kalması idi [135].
Bu sıralarda Sung Ch'üan, T'ang Hsiou-ching gibi birkaç Çinli general
aslen Moğol boylarından olup, Gök-Türklere tabi Hsiler ile Ling-hsing'de savaşırken
esir düştüler (710 sonları).
Daha sonraları Hsiler tarafından Gök-Türklere teslim edilen bu generaller öldürüldü.
Bundan sonra bölgenin Sınır Muhafızlığı kumandanlığı görevi
Kuo Yüan-chen'a verildi.
Kısa süre sonra Juei Tsung'un tahttan uzaklaştırılıp,
yerine Hsüan Tsung'un geçmesiyle yine Çin'de imparatorluk değişikliği olmuştu.
Bu imparator tahta geçer geçmez daha evvel Gök-Türklere yapılmış olan
evlilik ittifakını reddetti.
Çin'e karşı eski atak ve üstün durumu devam etmeyen Kapgan,
ülke içindeki isyanlarla meşgul oluyordu.
Bu isyanlardan Orhun Abidelerinde açıkça bahsedilmektedir.
710 yılında isyan eden Kırgızlar,
Bilge ve Kül Tegin kumandasındaki ordu tarafından Kögmen Dağlarının kuzeyinde
Songa ormanında ikinci defa mağlup edildiler [136].
Aynı yıl Tola Irmağı civarında yaşayan Bayırkular,
Türgi-yargın Gölü yakınında yapılan savaşta bozguna uğratıldı [137].
711 yılında Türgişler isyan edince, Orhun Yazıtlarının ifadesiyle
üzerlerine yüründü ve yenildiler, reisleri So-ke öldürüldü [138].
Arkasından Bars Beg, Türgiş Kaganı tayin edilerek,
Bilge'nin kız kardeşiyle evlendirildi, sonra Semerkand'a sefer tertip edildi [139].
703'te Beşbalık halkının daveti üzerine bu şehir üzerine yürüyen Bilge,
düşmanları (muhtemelen Basmıl) yenip, şehir halkını kurtardı.
713 yılında Karluklar, Kapgan, Bilge ve Kül Tegin'in ortak hareketi neticesinde
Tamug Iduk-baş (Tamir ırmağının doğduğu yer)'ta mağlup edildiler.
Muharebede yenilen Karluklar kaçarak Çin'e sığındılar [140].
714 yılı 2. ayda [141] İnel (İ-nie) Kagan,
Tung-e (Tonra) Tegin ile Huo-pa İlteber unvanlı Kapgan'ın kız kardeşinin kocası
Shih-shih-pi, süvarileriyle beraber Pei-t'ing (Beşbalık'ın kuzeyi)'e saldırdılar.
Kuşatma sırasında kalenin yakınına sokulan Tung-e Tegin öldürüldü.
Bu başarısız hadise üzerine
Huo-pa İlteber geri dönmeye cesaret edemedi.
Yanına karısı ve oğullarını alıp, Çin'e gitti ve teslim oldu.
Bundan çok memnun olan Çin imparatoru, İltebere
''bol Muhafızları Byük Generalliği'' ile Yen-shan bölgesi prensliği,
karısına da Altay dağı Chin-shan prensesi unvanı verildi.
Diğer taraftan kendilerine 10 tane kadın köle,
10 at ve 5 bin top ipek vb. hediyeler sunulmuştu [142].
Aynı yılın üçüncü ayında Chi-hsi bölgesi vergi memuru A-shih-na Hsien,
Türgişlere saldırıp, reisleri Tou-tan'ı ele geçirdi [143].
Kapgan tarafından T'ang hanedanının merkezine ikamet etmek için
gönderilmiş olan Yang-wo-chih tegin, Çin'de öldü [144].
Çin imparatoru bir ferman yayınlayarak,
hanedana akraba ailelerden en az üç kişinin ölen Tegin'in ailesini ziyaret edip,
taziyelerini sunmalarını emretti.
Ölümünden sonra ailesinin iyi davranışlara mazhar olması,
aslında onun Çin'de bulunduğu sırada bir rehine gibi değil,
aksine gayet itibarlı şekilde yaşadığını göstermektedir.
Gök-Türk Kaganı Kapgan, tekrar Çin'e elçi gönderip evlilik yolu ile
akrabalık teklifinde bulunduğu ise de imparator kabul edilip, etmediğini bildirmedi.
Diğer taraftan Çin kaynaklarının ifadesi ile
onun olağanüstü başarılarından korkan Moğol kabileleri Ch'i-tan ve Hsiler de
Gök-Türk yüksek hakimiyetini tanıyıp, Kapgan'a bağlandılar [145].
Kaynakların ifadesine göre Gök-Türk ordusunun sayısı dışarıda
bütün gailelere rağmen 400 bin kişyi bulmuştu.
Bir başka deyişle bu kadar yay çekene sahipti.
Fakat, Kapgan'ın halkını çok sert idare etmek gibi büyük bir hatası vardı.
Zaten çok yaşlanmıştı.
İşte bu sert tutumu devletin başına büyük dertler açıyordu.
Boylar arasındaki huzursuzluk gittikçe arttı.
On kabile (on-ok) nin Sol Tu-lu boylarının Beş Çor'u,
Sağ Kanat Beş Nu-shih-pi'lerin Beş Erkini hep beraber
Çin'e müttefik olmak için teklifte bulundular.
Karluklar gibi diğer birkaç Türk boyu da
Çin'e vassal olmak için başvurdular (715 yılı 4. ay).
Çinliler bu tekliflerin hepsini kabul etti.
Ancak, kendileri için çok önemli stratejik mevkilerde
Gök-Türk ülkesi sınırları içerisinde oturmalarını istedi [146].
T'ang imparatoru böylece
Gök-Türk Devleti'ni içerden daha iyi yıpratabilme fırsatını elde edecekti.
Ortaya çıkan yeni durum karşısında İmparator Hsüan Tsung,
bazı yeni tedbirler de aldı;
Çin'e yeni bağlanan kabileleri daha iyi pasifize edebilmek için
teşkilatlarını yeniden düzenledi.
Bu hadiseler üzerine Kapgan, Karluk ve diğer boylara defalarca saldırdı.
Çin imparatoru da buna karşı bütün vali ve kumandanlarına iki koldan
isyancı Türk boylarını desteklemelerini emretti.
Diğer taraftan tedip edilen boylar arasına Azlar ve İzgiller de katıldı [715) [147].
Aynı yılın baharında Kapgan'ın Dokuz Oğuz seferi sırasında,
yenilen Oğuzların bir kısmı da Çin'e sığındı [148].
Ardı arkası kesilmeyen isyanlar neticesinde Gök-Türk Devleti'nin gücü oldukça zayıfladı.
Bu durum Gök-Türk tabiyetinde olan yabancı kavimlere de tesir etti.
T'u-yü-hunlar, Kao-li (Kore)lerin bir kolu olup aynı zamanda Kapgan'ın damadı
Kao Wen-chien vb. birçok Gök-Türk vassalı gidip Çin'e bağlandı [149].
Çin'e sığınanların hepsine özel yüksek Çin unvanları tevcih edilip,
generallikler ve düklükler verildi [150].
Gök-Türklerden kopmalar bununla da kalmadı,
Kapgan'ın damadı A-shih-te-hu-lu aniden Çin'e gitti ve T'ang hanedanına tabi oldu [151].
Gök-Türk hükümdarı ise ülkesinde çıkan isyanları bastırmaya devam ediyordu.
Reisleri A-pu-ssu olan Dokuz Kabile'ye (Oğuzlara) saldıran Kapgan,
onlarla Chi-pei'de savaştı.
Dokuz Kabile yenildi, insanlarının çoğu öldü.
Dokuz kabile grubuna dahil mağlup,
Ssu-chieh (İzgil) ve diğer bazı boylar da Çin'e bağlandılar.
Çin imparatoru bunların reislerinin hepsine idari unvanlar verdi.
Bunun gayesi Kapgan'ın himayesinde bağımsız olmayan Türk boylarına,
bu şekilde artık bağımsız olduklarını hissettirmek idi.
Ancak, yine de kuzey sınırlarında bir sürü yeni önlemler alarak,
herhangi bir Gök-Türk saldırısına karşı teyakkuz halinde olmalarını emretti.
Kaynakça
Gök-Türkler I-II-III, 3 cilt bir arada 2. Baskı, sf: 356-359, Türk Tarih Kurumu Yayınları-2014,
Prof. Dr. Ahmet Taşağıl